El proceso de formación del alocutivo vasco

  • José Fernando Domene Verdú Doctor en Lingüística por la Universidad del País Vasco [España]
Palabras clave: caso alocutivo, indicador de alocutivo, sufijo de alocutivo, morfología histórica

Resumen

Las estructuras tricasuales alocutivas de la lengua vasca se caracterizan por los sufijos -k y -n, que indican el masculino y el femenino respectivamente, y por el infijo -i-, que indica que esos dos sufijos expresan el caso alocutivo. Sin embargo, esos afijos no se han añadido simultáneamente y su distribución dialectal refleja el proceso diacrónico en el que se añadieron. Las estructuras tricasuales alocutivas se han formado al añadirle a las no alocutivas los sufijos de 2ª persona singular masculino y femenino, -k y -n, y esta estructura antigua se ha conservado en los dialectos orientales (en suletino, en el Roncal y en parte del bajo-navarro). Más tarde, se le añadió el indicador de alocutivo -i entre el prefijo de 3ª persona d- y el infijo de presente -a-, y se produjo la evolución fonética del grupo [d-i-a-] según el cambio fonético d-i- > y- > dd- > dx- > x- > j- / z-, en parte paralela a la castellana y que ya fue descrita por Schuchardt (1893). Finalmente, se originó el prefijo z- por despalatalización del prefijo x- en los dialectos que tenían el verbo auxiliar con /i/ (edin), para distinguirse de la estructura no alocutiva con la cual se confundía. En los verbos auxiliares monovalentes y bivalentes, en cambio, se utilizaron las dos flexiones de 2ª persona singular de la estructura inmediatamente más compleja con el verbo auxiliar de la misma.

Estadísticas

137
La descarga de datos todavía no está disponible.

Referencias

ALBERDI, Javier, 1995, "The Development of the Basque System of Terms of Address and the Allocutive Conjugation", en J. I. HUALDE, J. A. LAKARRA y R. L. TRASK (ed.), Towards a History of the Basque Language, Serie "Current issues in linguistic theory", vol. 131, Amsterdam / Filadelfia, John Benjamins Publishing Company. https://doi.org/10.1075/cilt.131.11alb

ALTUBE, Sebero, 1934, Observaciones al 'Tratado de morfología vasca' de Don R. M. de Azkue, Bermeo, Gaubeka, Bilbao, La Gran Enciclopedia Vasca, 1969, 2ª ed. AZKARATE, M. y ALTUNA, P., 2001, Euskal morfologiaren historia, Elkarlanean, Donostia.

AZKUE, R. M. de, 1905-1906, Diccionario vasco-español-francés, I-II, A. Mame, Bilbao / Tours, Reproducido por La Gran Enciclopedia vasca, Bilbao, 1969, 2ª ed. Reproducido por Euskaltzaindia, Bilbao, 1984.

AZKUE, R. M. de, 1923-1925, "Morfología Vasca", Euskera IV-VI, Bilbao, en Morfología Vasca (gramática básica dialectal del euskera), La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao, tomos I y II, 1969, 2ª ed.

AZKUE, R. M. de, 1930-1931, "Primer apéndice de morfología vasca (conjugación del verbo guipuzcoano)", Euskera XII (pp. 87-206), XIV (197-223), Bilbao, en Morfología Vasca (gramática básica dialectal del euskera), La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao, tomo III, 1969, 2ª ed.

BARTOLI, Matteo, 1925, Introduzione alla neolinguistica. Principi, scopi, metodi, Ginebra-Florencia.

BARTOLI, Matteo, 1945, Saggi di linguistica spaziale, Turin, Vicenzo Bona.

BONAPARTE, Louis Lucien, 1863, Langue Basque et langues finnoises, London, Strangeways & Walden.

BONAPARTE, Louis Lucien, 1863, La Carte des sept provinces Basques en montrant la délimitation actuelle de l'euskara et sa division en dialectes, sous-dialectes e variétés, Londres, Standford Geographical Establishment.

BONAPARTE, Louis Lucien, 1869, Le verbe basque en tableaux, Londres, Strangeways & Walden.

BONAPARTE, Louis Lucien, 1872, Etudes sur les trois dialectes des Vallées d'Aezkoa, de Salazar et de Roncal (tels qui ils son parlés, à Aribe, à Jaurrieta et à Vidangoz), Londres.

BONAPARTE, Louis Lucien, 1877, Observations sur le basque de Fontarabie, d'Irun, etc., París.

CAMINO, Iñaki (ed.), 1998, Nafarroako hizkerak. Nafarroako Euskal Dialektologiako Jardunaldietako Agiriak. Iruñea, 1997ko azaroa (24-28), Bilbo, Udako Euskal Unibertsitatea.

COSERIU, Eugenio, 1958, Sincronia, diacronia e historia. El problema del cambio lingüístico, Madrid, Ed. Gredos, 1973.

COSERIU, Eugenio, 1962, Teoría del lenguaje y lingüística general, Madrid, Ed. Credos, 1973, 3ª ed.

COSERIU, Eugenio, 1977, El hombre y su lenguaje: estudios de teoría y metodología lingüística, Madrid, Gredos, 1985.

DECHEPARE, Bernard, 1545, Linguæ Vasconum Primitiæ, Bordeaux; Rpr. H. SCHUCHARDT, 1923, Primitiae Linguae Vasconum. Einführung ins Baskische, Halle, M. Niemeyer, traducción española Salamanca, Universidad de Salamanca, Tesis y Estudios Salmantinos 3, 1947; ed. fac. imprenta López Mendizábal, Tolosa, 1933 , «Linguae Vasconum Primitiae» (edición facsímil en «La Gran Enciclopedia Vasca», t. I, 73.127). Numeración de cantos y traducción de R. LAFON, Boletín de la Real Sociedad Vascongada de Amigos del País, VII, 1951, pp. 485-504, VIII, 1952, pp. 3-20., Rpr. P. Altuna, Linguae Vasconum Primitiae, Bilbao, Mensajero, 1987.

DOMENE VERDÚ, J. F., 2007a, Lingüística y matemáticas: El proceso de formación de la estructura morfológica verbal de la lengua vasca, Serie Tesis Doctorales, Servicio de Publicaciones, Euskal Herriko Unibertsitatea / Universidad del País Vasco.

DOMENE VERDÚ, J. F., 2007b, "El origen del afijo de plural -it-", Fontes Linguae Vasconum, nº 104, pp. 33-58.

DOMENE VERDÚ, J. F., 2007c, "Los afijos temporales vascos", Fontes Linguae Vasconum, nº 105, pp. 189-217.

DOMENE VERDÚ, J. F., 2007d, "Los modos impersonales del verbo vasco", Fontes Linguae Vasconum, nº 106, pp. 419-453.

DOMENE VERDÚ, J. F., 2008a, "El verbo auxiliar trivalente de los dialectos navarro y central", Fontes Linguae Vasconum, nº 107, pp. 151-189.

ECHAIDE, Ana Mª, 1974, "Ordenación cartográfica del Erizkizundia", Anuario del Seminario de Filología Vasca 'Julio de Urquijo', pp. 113-174.

ECHAIDE, Ana Mª, 1984, Erizkizundi Irukoitza, Bilbao, Euskaltzaindia-Academia de la Lengua Vasca, Iker 3.

EUSKALTZAINDIA, 1925-1930, "Erizkizundi irukoitza (Herriz-Herri)", Euskera VI-XI, "Erizkizundi irukoitzari Bizkaiak erantzun diona", Euskera VI (IV), (1925), pp. 16-36; VII (I), (1926), pp. 38-56; VII (II), (1926), pp. 45-59; XI, (1930), pp. 62-71.

EUSKALTZAINDIA, 1925-1930, 1987, Euskal gramatika: lehen urratsak II, Bilbao, Euskaltzaindia.

GAMINDE, Iñaki, 1984, Aditza Bizkaieraz, 3 tomos, Iruñea, Udako Euskal Unibertsitatea.

GAMINDE, Iñaki, 1985, Aditza. Ipar eta Goi Nafarrera, 3 tomos, Iruñea, Udako Euskal Unibertsitatea.

GAVEL, Henri y LACOMBE, Georges, 1933-1936, Grammaire basque, Bayona, Le Courier, 1929-1937 (es el t. I, el t. II el Verbo, en colaboración con LACOMBE, no se acabó. Lo publicado apareció en «Gure Herria» de 1933 a 1936. Las 80 primeras páginas de este tomo II han aparecido en fascículo separado, Bayona, Libraire Jeróme, 1937).

GÓMEZ, R. y SAINZ, K., 1995, "On the origin of the finite forms of the Basque Verb", en J. I. HUALDE, J. A. LAKARRA y R. L. TRASK (ed.), Towards a History of the Basque Language. Serie "Current issues in linguistic theory", vol, 131. John Benjamins Publishing Company, Amsterdam / Filadelfia, pp. 235-273. https://doi.org/10.1075/cilt.131.10gom

HUALDE, J. I.; LAKARRA, J. A. y TRASK, R. L. (eds.), 1995, Towards a History of the Basque Language, Serie "Current issues in linguistic theory", vol, 131, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam / Filadelfia. https://doi.org/10.1075/cilt.131

LAFON, R., 1943, Le système du verbe basque au XVIème siècle, 2 vol., Publications de l'Université de Bordeaux, 5, Bordeaux, Delmas. 2 vol, Reproducido por Elkar, Donostia-San Sebastián, 1980; Elkar, Donostia / Baiona, 1995.

LARRAMENDI, M. de, 1729, El impossible vencido. Arte de la lengua bascongada, Antonio Joseph Villagordo Alcaraz, Salamanca. Reproducido por Donostia- Hordago, San Sebastián, 1979.

LARRAMENDI, M. de, 1745, Diccionario trilingüe del castellano, bascuence y latín, San Sebastián, Bartholomé Riesgo y Montero, Pío de Zuazua, Donostia-San Sebastián, 1853, 2ª ed.

LEIZARRAGA, Jean, [J. Leiçarrague], 1571, Iesus Christ gure Iaunaren Testamentu Berria, La Rochelle, Pierre Hautin, T. Linschmann y H. Schuchardt (eds.), Strasbourg, 1900; Donostia, Hordago, 1979; Bilbao, Euskaltzaidia, 1990.

MICHELENA, L., 1961, Fonética histórica vasca, Diputación Foral de Guipúzcoa, Donostia San Sebastian, 1977, 2ª ed.; 1985, 2ª ed.

MICHELENA, L., 1964a, Textos arcaicos vascos, Madrid. Reproducido por Diputación Foral de Guipúzcoa, Anuario del Seminario de Filología Vasca 'Julio de Urquijo', 11, Donostia-San Sebastián,1989.

MICHELENA, L., 1964b, Sobre el pasado de la lengua vasca, San Sebástian, Editorial Auñamendi. Reproducido en Sobre historia de la lengua vasca, Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo", 10, Diputación Foral de Guipúzcoa, Donostia-San Sebástian, 1988.

MICHELENA, L., 1985, Lengua e historia, Paraninfo, Madrid.

MICHELENA, L., 1987, Palabras y textos, Universidad del País Vasco, Vitoria.

MICHELENA, L., 1988, Sobre historia de la lengua vasca, Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo", 10, Diputación Foral de Guipúzcoa, Donostia-San Sebástian.

ROS, Ander, 1987, "Aditz morfologia historikorako ohar kritikoak: alokuzioa", Enseiucarre an 2, pp. 5-54.

SCHUCHARDT, H., 1893, Baskische Studien über die Enststehung der Bezugsformen des baskischen Zeitworts, Wien, F. Tempsky

Denkschriften der K.K. Akademie der Wissenschaften 43, Wirklichen Mitglieder des Kais. Akademie der Wissenchaften, Wien. Reproducido por Goenaga, A. (trad.), "Sobre la formación de las flexiones de relación del verbo vasco", Boletín de la Real Sociedad Vascongada de Amigos del País, XXVIII, 2/3, París-San Sebastián, 1972, pp. 217-337.

SCHUCHARDT, H., 1923, Primitiae Linguae Vasconum. Einführung ins Baskische, Universidad de Salamanca, Salamanca, 1947.

TRASK, R. L., 1990, "The -n class of verbs in Basque", Transactions of the Philological Society 88:1, pp. 111-128. https://doi.org/10.1111/j.1467-968X.1990.tb00633.x

TRASK, R. L., 1995, "On the history of the non-finite verb forms in Basque", en J. I. HUALDE, J. A. LAKARRA y R. L. TRASK (eds.), Towards a History of the Basque Language, Serie "Current issues in linguistic theory", vol. 131, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam / Filadelfia, pp. 207-234. https://doi.org/10.1075/cilt.131.09tra

TRASK, R. L., 1997, The History of Basque, London and New York, Routledge.

TXILLARDEGI [ÁLVAREZ EMPARANTZA, José L.] (dir.) , 1983, Euskal Dialektologiaren Hastapenak, Iruñea-Pamplona, Udako Euskal Unibertsitatea.

YRÍZAR, P. de, 1981, Contribución a la dialectología de la lengua vasca, 2 tomos, Caja de Ahorros Provincial de Guipúzcoa, Donostia-San Sebastián.

YRÍZAR, P. de, 1992, Morfología del verbo auxiliar vizcaíno (Estudio dialectológico), Bilbao, Bilbo Bizkaiko Kutxa-Euskaltzaindia.

YRÍZAR, P. de, 1992, Morfología del verbo auxiliar altonavarro septentrional (Estudio dialectológico), Bilbao, Bilbo Bizkaiko Kutxa-Euskaltzaindia.

YRÍZAR, P. de, 1992, Morfología del verbo auxiliar altonavarro meridional (Estudio dialectológico), Bilbao, Bilbo Bizkaiko Kutxa-Euskaltzaindia.

YRÍZAR, P. de, 1992, Morfología del verbo auxiliar roncalés (Estudio dialectológico), Bilbao, Bilbo Bizkaiko Kutxa-Euskaltzaindia.

YRÍZAR, P. de, 1997, Morfología del verbo auxiliar labortano (Estudio dialectológico), Bilbao, Bilbo Bizkaiko Kutxa-Euskaltzaindia.

YRÍZAR, P. de, 1999, Morfología del verbo auxiliar bajonabarro occidental (Estudio dialectológico), Bilbao, Bilbo Bizkaiko Kutxa-Euskaltzaindia.

YRÍZAR, P. de, 2002, Morfología del verbo auxiliar bajonabarro oriental (Estudio dialectológico), Bilbao, Bilbo Bizkaiko Kutxa-Euskaltzaindia.

ZUAZO, Koldo, 1998a, "Nafarroako euskal hizkerak", en CAMINO, Iñaki (ed.), Nafarroako hizkerak. Nafarroako Euskal Dialektologiako Jardunaldietako Agiriak. Iruñea, 1997ko azaroa (24-28), Bilbo, Udako Euskal Unibertsitatea, pp. 1-22.

ZUAZO, Koldo, 1998b, "Euskalkiak, gaur", Fontes Linguae Vasconum, nº 78, pp. 191-234.

Publicado
2008-08-30
Cómo citar
Domene Verdú, J. F. (2008). El proceso de formación del alocutivo vasco. Fontes Linguae Vasconum, (108), 329-364. https://doi.org/10.35462/flv108.6