El verbo auxiliar trivalente de los dialectos navarro y central

  • José Fernando Domene Verdú Doctor en Lingüística [España]

Resumen

En el presente artículo hemos determinado y demostrado que el SMV(NDE) tricasual con /i/ pertenece al verbo edin (coger), que se empezó a utilizar como verbo auxiliar trivalente en el dialecto navarro meridional, y concretamente en el área de Pamplona, desde donde se extendió al resto del territorio que hoy ocupa aprovechando las principales vías de comunicación, sobre el corredor que une Pamplona con Irun a través del valle del Bidasoa. La antigua raíz -di- aparece todavía en algunas variantes dialectales de pasado. En presente, se perdió la /d/ intervocálica y se redujo a /i/ el diptongo [ai] resultante. De las flexiones de 3ª persona de ergativo de este SMV(NDE) tricasual de edin procede, a su vez, el SMV(ND) bicasual intransitivo del mismo verbo auxiliar edin, que presenta el diptongo [ai] de manera igualmente regular, habiendo sustituido al SMV(ND) bicasual intransitivo de izan. Después, se sustituyó el prefijo de 3ª persona original d- por el nuevo prefijo z- en todos los dialectos menos en Uharte Arakil, donde se ha conservado d-. En el SMV(NDE) de edin tricasual, se redujo a /i/ el diptongo [ai] por el CF = ai > i y, posteriormente, también en el nuevo SMV(ND, edin) bicasual intransitivo de Oiartzun. En algunas localidades, sin embargo, se ha conservado el antiguo diptongo [ai] en el SMV(NDE) tricasual.

Estadísticas

35
La descarga de datos todavía no está disponible.

Referencias

ALBERDI, Javier, 1995, "The Development of the Basque System of Terms of Address and the Allocutive Conjugation", en J. I. HUALDE; J. A. LAKARRA y R. L. TRASK (eds.), Towards a History of the Basque Language, Serie Current issues in linguistic theory, vol. 131, Amsterdam/Filadelfia, John Benjamins Publishing Company. https://doi.org/10.1075/cilt.131.11alb

AZKARATE, M. y ALTUNA, P., 2001, Euskal morfologiaren historia, Elkarlanean, Donostia.

AZKUE, R. M. de, 1905-1906, Diccionario vasco-español-francés, I-II, A. Mame, Bilbao/Tours. Reproducido por La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao, 1969, 2ª ed. Reproducido por Euskaltzaindia, Bilbao, 1984.

AZKUE, R. M. de, 1923-1925, "Morfología Vasca", Euskera, IV-VI, Bilbao, en Morfología Vasca (gramática básica dialectal del euskera), La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao, tomos I y II, 1969, 2ª ed.

AZKUE, R. M. de, 1930-1931, "Primer apéndice de morfología vasca (conjugación del verbo guipuzcoano)", Euskera , XII (pp. 87-206), XIV (197-223), Bilbao, en Morfología Vasca (gramática básica dialectal del euskera), La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao, tomo III, 1969, 2ª ed.

CAMINO, Iñaki (ed.), 1998, Nafarroako hizkerak. Nafarroako Euskal Dialektologiako Jardunaldietako Agiriak. Iruñea, 1997ko azaroa (24-28), Bilbo, Udako Euskal Unibertsitatea.

DOMENE VERDÚ, J. F., 2005, Lingüística y matemáticas: El proceso de formación de la estructura morfológica verbal de la lengua vasca. Tesis doctoral inédita defendida en la Universidad del País Vasco el 24-10-2005.

DOMENE VERDÚ, J. F., 2007, "El origen del afijo de plural -it-", Fontes Linguae Vasconum, nº 104, pp. 33-58.

ECHAIDE, Ana Mª, 1974, "Ordenación cartográfica del Erizkizundia", Anuario del Seminario de Filología Vasca 'Julio de Urquijo', pp. 113-174.

ECHAIDE, Ana Mª, 1984, Erizkizundi Irukoitza, Bilbao, Euskaltzaindia-Academia de la Lengua Vasca, Iker 3.

ETCHEVERRI, Joannes d', 1712, Obras vascongadas del doctor labortano, con una introducción y notas por Julio Urquijo e Ibarra, París, Paul Geuthner, 1907; Revista Internacional de Estudios Vascos, XXVIII, Bilbao, La Gran Enciclopedia Vasca.

EUSKALTZAINDIA, 1925-1930, "Erizkizundi irukoitza (Herriz-Herri)", Euskera, VI-XI; "Erizkizundi irukoitzari Bizkaiak erantzun diona", Euskera, VI (IV), (1925), pp. 16-36; VII (I), (1926), pp. 38-56; VII (II), (1926), pp. 45-59; XI, (1930), pp. 62-71.

EUSKALTZAINDIA,, 1987, Euskal gramatika: lehen urratsak II, Bilbao, Euskaltzaindia.

GAMINDE, Iñaki, 1984, Aditza Bizkaieraz, 3 tomos, Iruñea, Udako Euskal Unibertsitatea.

EUSKALTZAINDIA,, 1985, Aditza. Ipar eta Goi Nafarrera, 3 tomos, Iruñea, Udako Euskal Unibertsitatea.

GÓMEZ, R. y SAINZ, K., 1995, "On the origin of the finite forms of the Basque Verb", en J. I. HUALDE; J. A. LAKARRA y R. L. TRASK (eçds.), Towards a History of the Basque Language, Serie Current issues in linguistic theory, vol. 131, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/Filadelfia, pp. 235-273. https://doi.org/10.1075/cilt.131.10gom

HUALDE, J. I.; LAKARRA, J. A. y TRASK, R. L. (eds.), 1995, Towards a History of the Basque Language, Serie Current issues in linguistic theory, vol. 131, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/Filadelfia. https://doi.org/10.1075/cilt.131

IRIGOIEN, Alfonso, 1977, "Gure hizkuntzari euskaldunok deritzagun izenez", Euskera, 22, pp. 513-138.

LAFON, R., 1943, Le système du verbe basque au XVIème siècle, 2 vol., Publications de l'Université de Bordeaux, 5. Bordeaux, Delmas, 2 vols. Reproducido por Elkar, Donostia-San Sebastián, 1980; Elkar, Donostia/Baiona, 1995.

LARRAMENDI, M. de, 1729, El impossible vencido. Arte de la lengua bascongada, Antonio Joseph Villagordo Alcaraz, Salamanca. Reproducido por Donostia- Hordago, San Sebastián, 1979.

LARRAMENDI, M. de, 1745, Diccionario trilingüe del castellano, bascuence y latín, San Sebastián, Bartholomé Riesgo y Montero, Pío de Zuazua, Donostia-San Sebastián, 1853 2ª ed.

MICHELENA, L., 1961, Fonética histórica vasca, Diputación Foral de Gipuzkoa, Donostia-San Sebastian, 1977, 2ª ed.; 1985, 3ª ed.

MICHELENA, L., 1964a, Textos arcaicos vascos, Madrid. Reproducido por Diputación Foral de Gipuzkoa, Anuario del Seminario de Filología Vasca Julio de Urquijo, 11, Donostia-San Sebastián, 1989.

MICHELENA, L., 1964b, Sobre el pasado de la lengua vasca, San Sebastián, Editorial Auñamendi. Reproducido en Sobre historia de la lengua vasca, Anuario del Seminario de Filología Vasca Julio de Urquijo, 10, Diputación Foral de Gipuzkoa, Donostia-San Sebastián, 1988.

MICHELENA, L., 1985, Lengua e historia, Paraninfo, Madrid.

MICHELENA, L., 1987, Palabras y textos, Universidad del País Vasco, Vitoria.

MICHELENA, L., 1988, Sobre historia de la lengua vasca, Anuario del Seminario de Filología Vasca Julio de Urquijo, 10, Diputación Foral de Gipuzkoa, Donostia-San Sebastián.

REBUSCHI, George, 1984, Structure de l'énoncé en basque, Paris, Société d'Etudes Linguistiques et Anthropologiques de France.

SCHUCHARDT, H., 1893, Baskische Studien über die Enststehung der Bezugsformen des baskischen Zeitworts, Wien, F. Tempsky

Denkschriften der K.K. Akademie der Wissenschaften 43, Wirklichen Mitglieder des Kais. Akademie der Wissenchaften, Wien. Reproducido por GOENAGA, A. (trad.), "Sobre la formación de las flexiones de relación del verbo vasco", Boletín de la Real Sociedad Vascongada de Amigos del País, XXVIII, 2/3, París-San Sebastián, 1972, pp. 217-337.

SCHUCHARDT, H., 1923, Primitiae Linguae Vasconum. Einführung ins Baskische, Universidad de Salamanca, Salamanca, 1947.

TRASK, R. L., 1990, "The -n class of verbs in Basque", Transactions of the Philological Society, 88:1, pp. 111-128. https://doi.org/10.1111/j.1467-968X.1990.tb00633.x

TRASK, R. L., 1995, "On the history of the non-finite verb forms in Basque", en J. I. HUALDE; J. A. LAKARRA y R. L. TRASK (eds.), Towards a History of the Basque Language, Serie Current issues in linguistic theory, vol. 131, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/Filadelfia, pp. 207-234. https://doi.org/10.1075/cilt.131.09tra

TRASK, R. L., 1997, The History of Basque, London and New York, Routledge.

TXILLARDEGI [ÁLVAREZ EMPARANTZA, José L.] (dir.), Euskal Dialektologiaren Hastapenak, Iruñea-Pamplona, Udako Euskal Unibertsitatea, 1983.

YRÍZAR, P. de, 1981, Contribución a la dialectología de la lengua vasca, 2 tomos, Caja de Ahorros Provincial de Gipuzkoa, Donostia-San Sebastián.

YRÍZAR, P. de, 1992, Morfología del verbo auxiliar vizcaíno (Estudio dialectológico), Bilbao, Bilbo Bizkaiko Kutxa-Euskaltzaindia.

YRÍZAR, P. de, 1992, Morfología del verbo auxiliar altonavarro septentrional (Estudio dialectológico), Bilbao, Bilbo Bizkaiko Kutxa-Euskaltzaindia.

YRÍZAR, P. de, 1992, Morfología del verbo auxiliar altonavarro meridional (Estudio dialectológico), Bilbao, Bilbo Bizkaiko Kutxa-Euskaltzaindia.

YRÍZAR, P. de, 1992, Morfología del verbo auxiliar Roncal / Erronkariés (Estudio dialectológico), Bilbao, Bilbo Bizkaiko Kutxa-Euskaltzaindia.

YRÍZAR, P. de, 1997, Morfología del verbo auxiliar labortano (Estudio dialectológico), Bilbao, Bilbo Bizkaiko Kutxa-Euskaltzaindia.

YRÍZAR, P. de, 1999, Morfología del verbo auxiliar bajonabarro occidental (Estudio dialectológico), Bilbao, Bilbo Bizkaiko Kutxa-Euskaltzaindia.

YRÍZAR, P. de, 2002, Morfología del verbo auxiliar bajonabarro oriental (Estudio dialectológico), Bilbao, Bilbo Bizkaiko Kutxa-Euskaltzaindia.

ZUAZO, Koldo, "Nafarroako euskal hizkerak", en CAMINO, Iñaki (ed.), Nafarroako hizkerak. Nafarroako Euskal Dialektologiako Jardunaldietako Agiriak. Iruñea, 1997ko azaroa (24-28), Bilbo, Udako Euskal Unibertsitatea, 1998, pp. 1-22.

ZUAZO, Koldo, 1998, "Euskalkiak, gaur", Fontes Linguae Vasconum, nº 78, 1998a, pp. 191-234.

Publicado
2008-04-30
Cómo citar
Domene Verdú, J. F. (2008). El verbo auxiliar trivalente de los dialectos navarro y central. Fontes Linguae Vasconum, (107), 151-189. https://doi.org/10.35462/flv107.6