Hurbiltze bat euskal hitzordenaren tradizioari

Victor  Hidalgo Eizagirre

doi:10.35462/flv71.3

Victor Hidalgo Eizagirre [Espainia]

Laburpena

Artikuluak artifizial eta apokrifotzat ematen ditu egungo hitz ordenamendu joera estandarrak euskaraz (labur, galdegai legea eta aditzaren atzeratze nabarmena), XX. mendea bitarteko tradizio idatzi eta ahozko erabilera guztien aurkakoak diren neurri berean. Zehatz Azkuegan kokatuko du legeen jaiotza XIX. mende hondarreko hizkuntz iraultza orokorrean, eta soilik hari lotuta eta haren eraginez explikatuko legeen arrakasta. Hauen aztarren historikoen laburbiltze bat egin ondoren, eta legeok eta euskararen beste SOV katalogazioak alboratuta saiatuko da errekuperatzen euskal tradizioaren eta linguistikaren hainbat ikaskizunen haritik hitz ordena hori gobernatuko luketen hiru printzipio oinarrizko: 1. Hitz ordena librearena; 2. «Xà» edo «aditza bigarren» fenomenoa, ezaguna bestelakoan hizkuntza indoeuroparren eremuan; eta 3. Komunikazio lege unibertsaltzakoen ildotik tema →rema -ren antzeko segida nagusia finkatzen duena esaldi barnerako. Azkenik printzipio hauen ingurutik eta tradizio idatziaren eta aho erabileren molde beti beretsuak errekuperatuz proposatuko da ere aditza nabarmen aurreratzea egungo prosa moldean honen arazo komunikatibo larriak saiheste bidean.

Estatistikak

27

##plugins.generic.usageStats.noStats##

Erreferentziak

AGIRRE, J.B. (1808) Eracusaldiac. Tolosa, 1850, 3 tomo; Donostia, Hordago, 1978.

AGIRRE, T. (1912) Garoa. 4. arg., Arantzazu, 1966.

ALLIÈRES, J. (1979) Manuel Pratique de Basque. Paris, A. & J. Picard, 1979.

ALTUBE, S. (1919) De sintaxis euskérica. Donostia, 1920.

ALTUBE, S. (1929) Erderismos. Euskera, 1929; Euskaltzaindia, 1975.

ALTUNA, P. (1979) Versificación de Dechepare. Métrica y pronunciación. Mensajero, Bilbao, 1979.

AÑIBARRO, P.A. (1969) Gramática bascongada para el uso y alivio de párrocos y predicadores bizcaynos, guipuzcoanos y navarros. ASJU, 1969, III, 3-169.

APAOLAZA, A. (1890) Pachico Cherren. Bergara, 1890; Erein, 1992.

AREJITA, A. (198?) «Domingo egiaren kanta». Euskeraren Iker Atalak, 2, 139-181.

ARIZTIA, M. (1934) «Laburditar ipuñak». Anuario de «Eusko-Folklore», T. XIV, 93-129.

ARXU, J.B. (1852) Uskara eta Frantzes Gramatika, Baiona, 1852; 2. arg., Baiona, 1853; 3. arg. Bi mihiren gramatika, uskara eta francesa, Baiona, 1868; Hordago, 1979.

AXULAR, P. (1643) Gero. Jakin, Aranzazu, 1976.

AZKUE, R.M. (1888) «Grankanton arrantsaleak». Euskera, XXXIII, 1988, 379-89.

AZKUE, R.M. (1889-90) «Peru Matraka ta Pedr'anton», La Abeja, 1889-1890, I.

AZKUE, R.M. (1890) «Iolas-aldia». La Abeja, 1890, Urtarrila, 52-4.

AZKUE, R.M. (1891) Euskal-Izkindea. Gramática Eúskara. Bilbao, 1891.

AZKUE, R.M. (1893) Behin da betiko. Lenengo irakurgaia. Bilbao, 1893; Donostia, EEE, 1986.

AZKUE, R.M. (_1894) Ensayo Práctico. (1896ko, Método Práctico-aren aurreko eskuizkribu argitaragabea, Euskaltzaindiako, Azkue bibliotekan).

AZKUE, R.M. (1896) Método Práctico para aprender el euskera bizkaino y gipuzkoano. Bilbao, 1896.

AZKUE, R.M. (1905-6) Diccionario-Vasco-Español-Francés. Bilbao, 1905-6 (2 vol.); La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao, 1969.

AZKUE, R.M. (1925) Morfología Vasca. La Gran Enciclopedia Vasca, 1969, 3 tomo.

AZKUE, R.M. (1935-47) Euskalerriaren Yakintza. Madrid, Espasa-Calpe, 1935-1947 (4 tomo); Madrid, 1989.

AZURMENDI, J. (1977) «Orixeren frasekera: ritmoa». In Zer dugu Orixeren alde, Jakin, 1977, 325-345.

CERQUAND, J.F. (1874-1885) «Légendes et récits populaires du Pays Basque». Bulletin de la Societé des Sciences, Lettres et Arts de Pau, 1874-5, 1875-6, 1876-7, 1884-5. Ipar Euskal herriko legenda eta ipuinak, Txertoa, Donostia, 1985-6, 2 tomo.

CHOMSKY, N. (1986) Barriers. Linguistic Inquiry Monograph, 13, The MIT Press, Cambr., Mass.

DUVOISIN, J.P. (1856) Liburu ederra. Baiona, 1856; Hordago, Donostia, 1978; EEE, Donostia, 1987.

DUVOISIN, J.P. (1858) Laborantzako liburua. EEE, Donostia, 1986.

ELEIZALDE, L. (1911) «Raza, lengua y nación vascas». Euzkadi, VIII, 1911, 163-196, 243-276, 323-339.

ETXEBARRIA, J.M. (1991) Zeberio haraneko euskararen azterketa etno-linguistikoa. Ibaizabal, Deustu, 1991.

ETXEPARE, J. (1910) Buruchkak. Elkar, 1980; EEE 1992.

EUSKALTZAINDIA, (1987) «Hitz ordena». Euskal Gramatika lehen urratsak - 1 (Eraskina), 19-46.

EUSKALTZAINDIA, (1990) Euskal Gramatika. Lehen Urratsak. III (Lokailuak). Gramatika Batzordea, Bilbo, 1990.

EUSKALTZAINDIA, (1994) Euskal Gramatika. Lehen Urratsak. IV (Juntagailuak). Gramatika Batzordea, Bilbao, 1994.

GEREÑO, X. (1980) Euskara ikasteko metodoa. Nouvelle méthode de Basque. Traduction et adaptation, T. Trifol. X. Gereño, Bilbo, 1980.

HAIMAN, J. (1974) Targets and Syntactic Change. Mouton, The Hague-Paris, 1974. https://doi.org/10.1515/9783110882889

HARRIET, M. (1741) Gramatica escuaraz eta francesez. Baiona, 1741.

HIDALGO, V. (1991) Altuberen azterketan. (Lan argitaragabea, doktoretza tesirako prestatua).

HIDALGO, V. (1993) Hitzen ordena euskaraz. Euskal gramatikalarien testigantza: iritziak eta, praktika idatziak. (Lan argitaragabea, doktoretza tesirako prestatua).

HIDALGO, V. (1994) «Euskal joskeraren mito kaltegarriak (I). Nola idatzi euskaraz modu arin, ulergarri eta aberats batean.» (Zutabe aldizkarian argitaratzekoa.)

HIDALGO, V. (1994) «Euskararen hitz ordena librea.» (Zutabe aldizkarian argitaratzekoa.)

HIDALGO, V. (1994) «Aditza maiz euskaraz esaldi hasieran.» (Zutabe aldizkarian argitaratzekoa.)

HIDALGO, V. (1994) Hitz ordenaren estatistikak euskaraz. (argitaragabea).

HIDALGO, V. (1995) «Ohar estatistiko garrantzitsuak euskararen hitz ordenaren inguru. Euskara, S.V.O.?» (FLV, 70, 1995, 401-420).

IRIGOIEN, A. (1979) «Sebero Altube eta euskal hizkuntzaren pleguak», Euskera, 1980, 325-353.

ITHURRY, J. (1895-....) Grammaire basque. Dialecte labourdin. Bayonne, 1895.

IVAP-HAEE (1994) Hizkera argiaren bidetik. Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea, Gasteiz, 1994.

KANPION, A. (1884) Gramática de los cuatro dialectos de la lengua euskara. Tolosa, 1884; faksimila LGEV.

KARDABERAZ, A. (1744) Cristavaren vicitza. Iruñean: Anchuela, 1744.

KARDABERAZ, A. (1761) Eusqueraren berri onac. In Euskal lan guziak, LGEV, 1973/4, I, 155-170.

LAKARRA, J. (1984) (ed.) «Bertso bizkaitarrak». ASJU, XVIII, 1984, 89-197.

LARDIZABAL, F.I. (1856) Gramatica vascongada. San Sebastián, 1856.

LÁZARO CARRETER, F. (1953) Diccionario de términos filológicos. Gredos, 3. arg., 1968.

LEKUONA, M. (1918) Métrica vasca. Vitoria, 1918 (Idaz-lan guztiak. 1. Aozko literatura, 1978, 131-157).

LERTXUNDI, A. (1990) Karla. Erein, 1990.

MAROUZEAU, J. (1922, 1938, 1949) L'ordre des mots dans la phrase latine: I Les groupes nominaux; II Le verbe; III Les articulations de l'énoncé). Paris, 1922, 1938, 1949.

MARTINET, A. (1985) «Thème, propos, agent et sujet». La linguistique, 21, 1985, 207-220.

MENDIBURU, S. (1747) Jesusen Bihotzaren Devocioa.

MENDIBURU, S. (1760) Jesusen Amore-Nequeei dagozten cembait otoitz-gai.

MIKOLETA, R. (1653) Modo breve para aprender la lengua vizcayna. Barcelona, 1880; Sevilla, 1897.

MITXELENA, L. (1953) Arnaut Oihenart. BRSVAP, 1953, 445-463 (bereziki, 459-462 orr). (Orain in Mitxelenaren Euskal Idazlan Guztiak -MEIG-, V, 35-47.).

MITXELENA, L. (1954) (ed.), «Viva Jesus», BAP X, 1954.

MITXELENA, L. (1960) Historia de la literatura vasca. Madrid, 1960.

MITXELENA, L. (1961) Fonética Histórica Vasca. San Sebastian 1961. 2. ed., correg. y aum., San Sebastián, 1977, ASJU.

MITXELENA, L. (1968) «Plan base o proyecto general sobre unificación. Euskera - Batasuna». Euskera, XIII, 1968, 203-219 (bereziki, Joskera atala, 218-9 orr.) (MEIG, VII, 135-153).

MITXELENA, L. (1977) «Euskal hizkera eta euskal neurkera». Euskera, XXII, 1977, 721-733 (bereziki, Ate osteko eraskin gisa atala, 729-33 orr.). (MEIG, IV, 91-105).

MITXELENA, L. (1978) «Miscelánea filológica vasca I». FLV, 1978, 205-228 (bereziki, Relato y orden de palabras atala, 220-224 orr.). (Baita ere, in Palabras y textos, EHU, 1987, 363-385).

MITXELENA, L. (1979) «Miscelánea filológica vasca III». FLV, 1979, XI, 213-236 (bereziki, Arratsaldea zen alakoa atala, 226-230 orr.). (Baita ere in Palabras y textos, EHU, 1987, 411-433).

MITXELENA, L. (1981) «Galdegaia eta mintzagaia euskaraz». Euskal linguistika eta literatura: Bide berriak. Univ. de Deusto, 1981, 57-8 (baita ere in MEIG, VI, 137-167).

MITXELENA, L. (1987- …) Orotariko euskal hiztegia. Bilbo, Euskaltzaindia.

MOGEL, J.A. (1802) Peru Abarca. Durango, 1881; faksimila, 1981.

OLAETXEA, B. (1763) Dotrina Cristianea, Vitoria 1763. (2. arg. zuzendua, Bilbo, 1775).

ORMAETXEA, N. (Orixe), (1927) «Euskal-literatura'ren atze edo edesti laburra», Euskal Esnalea, 1927.

ORTIZ DE URBINA, J. (1988) «Operator movement and verb second phenomena in Basque». ASJU, XXI-2, 321-355.

OSA, E. (1988) Euskararen hitzordena komunikazio zereginaren arabera. EHU, 1990.

PAGOLA, R.M. (1984) Euskalkiz euskalki. Euskara Zerbitzua, Eusko Jaurlaritza, 1984.

RIJK, R.P.G. de, (1969) «Is basque an SOV language?». FLV, 3, 1969, 319-351.

ROTAETXE, K. (1978) Estudio estructural del euskera de Ondarroa. L. Zugaza, Durango, 1978.

SARASOLA I. (1983) (ed.) «Fray Juan de Zumarragaren Gutuna». ASJU, XVII, 1983, 97-102.

TARTAS, J. (1666) Onsa hilceco bidia. Orthez, 1666 (RIEV, I, II, III).

TELLECHEA J.I. (1968) «Larramendi y Cardaveraz». ASJU, 2, 1968, 5-31.

URGELL, B.(1985) Refranes y sentencias-eko hitz ordenaz, zenbait ohar. 1985, eskuizkribua.

URKIJO, J. (1911-1933) Los refranes y sentencias de 1596. Estudio comparativo. RIEV, 1911-1933; Auñamendi, Donostia, 1967, 2 tomo.

URRUZUNO, P.M. (1988) Ipuinak. EEE, Donostia, 1988.

VILLASANTE, L. (1956) «Comunicación del P. Villasante sobre la réplica del Sr. Altube al Sr. Michelena acerca de sintaxis vasca. - Estudios de sintaxis vasca». Euskera, 1956, 14-18.

VILLASANTE, L. (1966) «(Hitzaurrea)». In Txomin Agirre, Garoa, EFA (berrarg.), 3-16.

VILLASANTE, L. (1970) «Sintaxis». In Hacia la Lengua Literaria Común. EFA, Serie Eleizalde (2. arg.), 89-93.

VILLASANTE, L. (1974) «Euskara idatziaren joskera. Euskal idazle zaharren gaitzestea XX. mendean». FLV, 1974, 325-342.

VILLASANTE, L. (1975) «Hitzaurre gisa». In S. Altube, Erderismos, Euskaltzaindia (berrarg.), V-XII.

VILLASANTE, L. (1976) Sintaxis de la oración compuesta. EFA. Serie Eleizalde (bereziki, «Orden entre la oración principal y la subordinada», eta «Orden de colocación entre las subordinadas de un mismo período » atalak, 58-60).

VILLASANTE, L. (1979) Historia de la literatura vasca (2. arg.). Aranzazu. (Autore desberdinen azalpenetan barreiatutako iruzkinak, bereziki Azkue, Altube eta XX mende honetako hegoaldekoen artean).

VILLASANTE, L. (1980) Sintaxis de la oración simple. EFA. Serie Eleizalde (bereziki, «Ordenación de los elementos en la frase vasca», 227-260).

VILLASANTE, L. (1982) «Sarrera». In Lapeyre, Kredo edo sinhesten dut esplikatua, Euskaltzaindia (berrarg.), 5-27.

VILLASANTE, L. (1988) «Hitzaurrea». In Azkue, R.M. Latsibi, Labayru, IX-XIV.

VILLASANTE, L. (1988) «Prosazko tradizio sendo bat osatu beharra». In Euskararen auziaz, EFA, Serie Eleizalde, 141-154.

VILLASANTE, L. (1989) «Aita Ubillos-en "Christau doctriñ berri-ecarlea"». Euskera, XXXIV, 1989, 517-531.

WACKERNAGEL, J. (1892) «Ueber ein Gesetz der indogermanischen Wortstellung», in Indo-german. Forschungen, I, 333-436 (edo 406-436). https://doi.org/10.1515/9783110242430.333

WEIL, H. (1844) L'ordre des mots dans les langues anciennes comparées aux langues modernes. 3é. ed., Paris, 1879.

WEBSTER, W. (1993) Euskal ipuinak. EEE, Donostia, 1993, 2 tomo.

ZAMARRIPA, P. (1918) «La idea capital en las frases vascas». In Ratos de Euskeralogía, La Gaceta del Norte, 2 de Noviembre de 1918.

ZUBIMENDI J.R.; ESNAL, P.(1993) «Joskera». In Idazkera-liburua, Eusko-Jaurlaritza, 1993, 133-235. https://doi.org/10.1007/BF01309760

KAPANAGA, M.O. (1656) Exposición breve de la doctrina christiana. Viso, 1893 (Dodgsonen epilogoz).