Beheko bokalaren asimilazioaren historiarako: mendebaleko lekukotasunak

Eneko Zuloaga San Román

doi:10.35462/flv123.6

Eneko Zuloaga San Román Euskal Herriko Unibertsitatea (UPV/EHU) [Espainia] https://orcid.org/0000-0003-2579-6327

Gako-hitzak: dialektologia dinamikoa, fonologia, soziolinguistika historikoa, mendebaleko euskara

Laburpena

Lan honek euskaraz gertatzen den beheko bokalaren asimilazioa (a→e / {ⁱ/_u} (C)_) du aztergai. Bilakabide fonologiko hori Hego Euskal Herriko hainbat hizkeratan lekukotu da XVII. mendeaz geroztik. Bada, /a/ → [e] igotzearen testuinguruez eta egungo hedaduraz hainbat azterlan zehatz egin diren arren (De Rijk, 1970; Hualde, 1991; Hualde & Gaminde, 1997; Euskaltzaindia, 2013; Zuazo, 2014), gutxi ezagutzen da ezaugarriaren jatorriaz eta hedatze-prozesuaz. Hain zuzen ere, alderdi horiekin du lotura lan honek: berrikuntzak mendebaleko euskal hizkeretan izandako bilakabidea dut aztergai; zehazki, bilakabidea ageri duten testu zaharrak aztertu ditut, ezaugarriaren kronologiaz, hedadura geografikoaz eta balio soziolinguistikoaz argi gehiago emateko.

Estatistikak

179

##plugins.generic.usageStats.noStats##

Erreferentziak

Aginagalde, B. (2007). Joaquín de Alcibar-Jauregui eta Acharan (1746-1810) eta «Grand tourra» (1772). Egan, 1/2, 35-67.

Añibarro, P. A. (1967). Gramatica bascongada (L. Villasanteren edizioa). Donostia: Gráficas Colón.

Bonaparte, L. L. (1862). Langue basque et langues finnoises. Londres: Strangeways & Walden.

Bonaparte, L. L. (1863). Carte des sept provinces basques montrant la délimitation actuelle de l’euscara et sa division en dialectes, sous-dialectes et variétés. Londres: Stanford’s Geographical Establishment.

Bonaparte, L. L. (ca. 1868). Phonologie de la langue basque dans tous ses dialectes. (Eskuizkribu argitaragabea).

Camino, I. (2003). Hego-nafarrera. Iruña: Nafarroako Gobernua.

Camino, I. (2008). Dialektologiaren alderdi kronologikoaz. Fontes Linguae Vasconum, 108, 209-247.

Camino, I. (2016/12/20). Dialektologia dinamikoa eta isoglosen gora-beherak. Monumenta Linguae Vasconum III. Jardunaldiak. UPV/EHU. (Jardunaldian aurkeztutako txostena).

De Rijk, R. P. G. (1970). Vowel interaction in Bizcayan Basque. Fontes Linguae Vasconum, 2, 149-67.

Dodgson, E. S. (1907). Inscripciones éuscaras de Vizcaya. Boletín de la Real Academia de la Historia, 50, 225-226.

Echaide, A. M. (arg.). (1984). Erizkizundi irukoitza. Bilbo: Euskaltzaindia. (Iker, 3).

Elordui, A. (1995). Bonapartek osaturiko bizkaieraren sailkapenak: iturriak eta erizpideak. In R. Gómez, J. A. Lakarra (arg.), Euskal dialektologiako kongresua. Donostia, 1991ko irailak 2-6 (433-463. or.). Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia.

Etxebarria, N. (2007). 1708ko eskuizkribu argitaratubakoa bizkaieraz: edizioa eta hizkerearen azterketea. Euskalingua, 11, 67-94.

Etxebarria, N. (arg.). (2009). Bizente Sarria (1767-1835). Sermoitegia. Bilbo: Labayru Ikastegia.

Euskaltzaindia. 2013. Euskararen Herri Hizkeren Atlasa V (Izen morfologia). Bilbo: Euskaltzaindia.

Gaminde, I. (2002). Bizkaiko euskararen ezaugarri fonologiko batzuen inguruan. Euskalingua, 1, 4-14.

Gaminde, I. (2007). Bizkaian zehar. Euskararen ikuspegi orokorra. Bilbo: Mendebalde Kultura Alkartea.

Garigorta, J. R., Gaminde, I. (1986). xviii. mendeko otoi batzu. Enseiucarrean, 2, 61-65.

Hickey, R. (2004). Standard Wisdoms and Historical Dialectology: The discrete use of historical regional corpora. M. Dossena, R. Lass (arg.), Methods and Data in English Historical Dialectology (199-216. or.). Bern: Peter Lang.

Hualde, J. I. (1991). Basque Phonology. Londres, New York: Routledge.

Hualde, J. I. (1999). Vowel interaction and related phenomena in Basque and the nature of morphophonological knowledge. Cognitive Linguistics, 10 (1), 33-56. https://doi.org/10.1515/cogl.1999.002

Hualde, J. I. (2000). Bizkaiko kostaldeko hizkerak atzo, gaur eta bihar. K. Zuazo (arg.), Dialektologia gaiak (11-25. or.). Vitoria-Gasteiz: Arabako Foru Aldundia.

Hualde, J. I. (2015). Dialektologia dinamikoa. In I. Epelde (arg.), Euskal hizkerak eta dialektoak gaur egun (125-153. or.). (Lapurdum ale bereziak, 3). https://doi.org/10.4000/lapurdum.2656

Hualde, J. I., Gaminde, I. (1997). Vowel interaction in Basque: A nearly exhaustive catalogue. ASJU, 31 (1), 211-245.

Hualde, J. I. Ortiz de Urbina, J. (arg.). (2003). A Grammar of Basque. Berlin & New York: Mouton de Gruyter.

Knörr, E. (1985). Una traducción de Uriarte al vascuence alavés: la Bula Ineffabilis de 1864. Piarres Lafitte-ri omenaldia (279-315. or.). Bilbo: Euskaltzaindia. (Iker, 2).

Lakarra, J. A. (1985a). xvii. mendeko bulda bat bizkaieraz. J. L. Melena (arg.), Symbolae Lvdovico Mitxelena Septvagenario Oblatae (Pars altera) (1045-1054. or.). Vitoria-Gasteiz: Antzinate Zientzien Institutua.

Lakarra, J. A. (1985b). Literatur Gipuzkerarantz: Larramendiren Azkoitiko sermoia (1737). ASJU, 19 (1), 237-281.

Lakarra, J. A. (1997). Euskararen historia eta filologia: arazo zahar, bide berri. asju, 31 (2), 447-535.

Lakarra, J. A. (2011). Gogoetak euskal dialektologia diakronikoaz: euskara batu zaharra berreraiki beharraz eta haren banaketaren ikerketaz. I. Epelde (arg.), Euskal dialektologia: lehena eta oraina (155-241. or.). Bilbo: UPV/EHU.

Landazuri, J. J. (1973-1979). Historia general de Álava. Bilbo: La Gran Enciclopedia Vasca.

Madariaga, J., Aspiazu, J. A. & Elortza, J. (2009). XVIII. eta XIX. mendeetako Azpeitiko euskal testu batzuk. Fontes Linguae Vasconum, 110, 5-45.

Mitxelena, K. (1961). Fonética histórica vasca. Berrarg. in Obras completas VI.

Mitxelena, K. (1963). Lenguas y protolenguas. Berrarg. in Obras completas I, (1-98. or.).

Mitxelena, K. (1964). Sobre el pasado de la lengua vasca. Berrarg. in Obras completas V, 1-115. or.

Mitxelena, K. (1981). Lengua común y dialectos vascos. Berrarg. in Obras completas VII, 517-543. or.

Mitxelena, K., Sarasola, I. (koord.). (1987-2005). Orotariko euskal hiztegia. Bilbo: Euskaltzaindia.

Mogel, J. A. (1881). El doctor Peru Abarca. Durango: Julian de Elizalde.

Mogel, J. A. (1803). Confesino ona. Vitoria-Gasteiz: Fermin Larumbe.

Ogura, M. (1990). Dynamic Dialectology: A Study of Language in Time and Space. Tokyo: Kenkyusha.

Ondarra, F. (1984). Zegamako Doctrina Christiana (1741). ASJU, 18 (2), 3-62.

Ormaetxea, T. (2006). Aramaioko hizkera. Fontes Linguae Vasconum, 101, 5-42.

Otxoa Arin, J. (1713). Doctrina christianaren explicacioa. Donostia: Pedro de Ugarte.

Pagola, R. M. et al. (arg.). (1992). Bonaparte ondareko eskuizkribuak. Bizkaiera. Bilbo: Deustuko Unibertsitatea.

Pilch, H. (1988). Dialectology in historical grammar. J. Fisiak (arg.), Historical dialectology. Regional and social (417-442. or.). Berlin, New York & Amsterdam: Mouton de Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783110848137.417

Reguero, U. (2015). Mendebalaren eta ekialdearen artean: goi-nafarrera zaharraren azterketa diakronikorantz. In B. Fernández, P. Salaburu (arg.), Ibon Sarasola, Gorazarre. Homenatge, Homenaje (587-598. or.). Bilbo: UPV/EHU.

Rollo, W. (1925). The Basque Dialect of Marquina. Amsterdam: H. J. Paris.

Ruiz de Larrinaga, J. (1954, 1957, 1958). Cartas del P. Uriarte al Príncipe Luis Luciano Bonaparte. BAP, 10, 231-302; BAP, 13, 220-39, 330-48, 429-452, BAP, 14, 397-443.

Satrustegi, J. M. (1987). Euskal testu zaharrak I. Iruña: Euskaltzaindia.

Thomason, S. G. (1993). Coping With Partial Information in Historical Linguistics. In H. Aertsen, R. J. Jeffers (arg.), Historical linguistics 1989. Papers from the 9th International Conference on Historical Linguistics. Rurgers University, 14-18 august 1989 (485-496. or.). Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. https://doi.org/10.1075/cilt.106

Ulibarri, K. (2008). Orozkoko euskararen azterketa diakronikorantz hurbiltze bat. ASJU, 42 (1), 191-207.

Ulibarri, K. (2009). Viva Jesus dotrinaren azterketa bibliografia materialen arabera. In R. Etxepare, R. Gómez, J. A. Lakarra (arg.). Beñat Oihartzabali gorazarre - Festschrift for Bernard Oyharçabal. ASJU, 43 (1/2), 861-872.

Ulibarri, K. (2010). Viva Jesús dotrina: edizioa eta azterketa. ASJU, 44 (2), 41-154.

Ulibarri, K. (2015). Dotrinazko sermoitegia: galduriko hizkerak eta dialektologia historikoa. UPV/EHU. (Irakurritako doktorego-tesia. Zuz.: Blanca Urgell Lázaro dok.).

Urgell, B. 1985. Literatur bizkaieraz: Añibarroren Esku-liburua. ASJU, 19 (1), 67-117.

Urgell, B. (arg.). (2001). Fr. Pedro Antonio Añibarro. Geroko gero. Edizio kritikoa Bilbo: Euskaltzaindia. (Euskararen lekukoak, 22).

Urkizu, P. (2009). Un texto olvidado del siglo XVII: Sumario brevea. Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca, 14, 207-217. https://doi.org/10.5944/rllcgv.vol.14.2009.5949

Zabala, J. M. (1848). El verbo regular vascongado del dialecto vizcaino. Donostia: Ignacio Ramón Baroja.

Zuazo, K. (2006a). Deba ibarreko euskara. Dialektologia eta tokiko batua. Oñati: Badihardugu.

Zuazo, K. (2006b). Deba ibarreko euskara zaharra. J. A. Lakarra, J. I. Hualde (arg.). Studies in Basque and historical linguistics in memory of R. L. Trask - R. L. Trasken oroitzapenetan ikerketak euskalaritzaz eta hizkuntzalaritza historikoaz. ASJU, 40 (1/2) (1005-1029. or.).

Zuazo, K. (2014). Euskalkiak. Donostia: Elkar.

Zuloaga, E. (2010). Nerbioi ibarreko euskara XVIII. eta XIX. mendeetan (I): Bizente Sarriaren bizkaierazko sermoiak. ASJU, 44 (2), 393-435.

Zuloaga, E. (2011). Nerbioi ibarreko euskara XVIII. eta XIX. mendeetan (II): Juan Ignazio Astigarragaren sermoi-bilduma. ASJU, 45 (1), 235-276.

Zuloaga, E. (2013). Oharrak Nerbioi ibarreko euskara zaharraz eta Viva Jesus dotrinaren jatorriaz. In R. Gómez; J. Gorrochategui, J. A. Lakarra & C. Mounole (arg.), Koldo Mitxelena Katedraren III. Biltzarra, Vitoria-Gasteiz: UPV/EHUko Argitalpen Zerbitzua, 593-610.

Zuloaga, E. (2016/12/20). Idatziaren fidagarritasunaz eta literatur bizkaieraren ereduen sorreraz. Monumenta Linguae Vasconum III. Jardunaldiak. UPV/EHU. Jardunaldian aurkeztutako txostena.

Zuloaga, E. (2017a). Mendebal zabaleko ezaugarriez: -a + a > -ea. Txosten argitaragabea.

Zuloaga, E. (2017b). Eufoniak. (Txosten argitaragabea).

Zuloaga, E., Antequera, J. A. (2017). Zolloko (Bizkaia) administrazio-agiri bat euskaraz (1770). Inprimategian. https://doi.org/10.35462/flv128.5